#สัจจะไร้สิ่งคู่.
#คัมภีร์ เต๋า เต๋อ จิง.
พระสงฆ์โดยธรรม
พระสงฆ์ในความหมายของพระรัตนตรัย ก็คือ สภาวะจิตที่สะอาด สว่าง สงบ; พระภิกษุสงฆ์หรือสมมติสงฆ์ เรียกว่า พระสงฆ์โดยวินัยก็ได้; ส่วนพระสงฆ์ที่เป็นสังฆภาวะ คือ ความสะอาด สว่าง สงบ เรียกว่า พระสงฆ์โดยธรรม.
พระสงฆ์โดยวินัย เป็นได้เฉพาะผู้ชาย, อายุต้องครบ ๒๐ ปีบริบูรณ์ขึ้นไป; ผู้หญิงเป็นไม่ได้, โดยเฉพาะในเมืองไทยยุคปัจจุบัน, แม้ว่าบางกลุ่มพยายามรณรงค์ให้มีภิกษุณีแบบเถรวาท, แต่ก็เป็นไปได้ยาก; ส่วนพระสงฆ์โดยธรรมทุกคนมีโอกาสเท่ากัน.
พระสงฆ์โดยธรรมมีอยู่ ๔ คู่ ได้แก่ โสดาบัน สกิทาคามี อนาคามี และอรหันต์; ตั้งแต่โสดาบันจนถึงอรหันต์มิใช่ตัวบุคคล, มิใช่ภิกษุ, มิใช่ฆราวาส, แต่เป็นระดับสภาวะของจิตใจ เช่น นางวิสาขามหาอุบาสิกา เป็นโสดาบันตั้งแต่อายุ ๗ ขวบ.
แม้เป็นพระภิกษุ, ถ้าไม่สนใจในการปฏิบัติ, มีจิตใจฟุ้งซ่านเศร้าหมอง, มีความเป็นอยู่ที่ไม่ถูกต้อง, ก็ไม่สามารถเข้าถึงพระสงฆ์โดยธรรมได้; ตรงกันข้าม แม้เป็นอุบาสกอุบาสิกา, ถ้ามีศรัทธามั่นคงต่อพระรัตนตรัย, มีจิตใจสะอาด สว่าง สงบ, แสดงว่า เป็นพระสงฆ์โดยธรรม.
ตกลงว่า พระสงฆ์ในความหมายของพระรัตนตรัย, ซึ่งเป็นที่พึ่งที่แท้จริงของมนุษย์ ก็คือ ความสะอาด สว่าง สงบ; ชาวพุทธทั่วโลกเปร่งวาจาเหมือน ๆ กันว่า พุทธัง สะระณัง คัจฉามิ แปลว่า ข้าพเจ้าขอถึงพระสงฆ์ว่าเป็นที่พึ่ง, พึ่งได้จริงเพราะอยู่ที่ใจ. (๑๕ พ. ย.๖๑).